Η δομή ενός μυθιστορήματος

Οι περισσότεροι από εσάς θα θυμάστε ακόμα τα λόγια της δασκάλα μας στο Δημοτικό, όπου με τόσο ζήλο κάθε φορά που ετοιμαζόμαστε να γράψουμε μια έκθεση μας τόνιζε το πόσο σημαντικό είναι το γραπτό μας να αποτελείται από: Εισαγωγή, Κυρίως θέμα και Επίλογο. Αν, λοιπόν, καθόμασταν και πάλι στα ίδια θρανία, με τη δασκάλα μας αυτή τη φορά να ετοιμάζεται να μας συμβουλέψει για το πώς θα γράψουμε ένα μυθιστόρημα, τα βήματα που θα μας υπαγόρευε θα ήταν λίγο-πολύ τα ίδια. Αρχή, μέση και τέλος.

Όπως και η Έκθεση, έτσι και το μυθιστόρημα διαθέτει μια συγκεκριμένη και ξεκάθαρη δομή, την οποία πρώτος ο Αριστοτέλης όρισε, χωρίζοντας την αφήγηση μιας ιστορίας στην αρχή (αρχική συνθήκη-πρόβλημα), τη μέση (σύγκρουση) και το τέλος (λύση). Με την πάροδο των αιώνων και προσαρμοζόμενη συνεχώς στις σύγχρονες ανάγκες, η «Αριστοτελική δομή τριών Πράξεων» εμπλουτίστηκε αρκετά, οδηγώντας πλήθος συγγραφέων και σεναριογράφων να αναπτύξουν τα δικά τους σχεδιαγράμματα δομής μιας ιστορίας. Το 1863 ο Γερμανός συγγραφέας Gustav Freytag ανέπτυξε ένα πυραμιδοειδές διάγραμμα που έγινε γνωστό ως «Πυραμίδα του Freytag», ο Αμερικανός συγγραφέας Joseph Cambell το 1949 στοιχειοθέτησε τον «Μύθο του Ήρωα», ο σεναριογράφος Field όρισε πόσες σελίδες αναλογούν σε κάθε μια από αυτές τις Πράξεις κ.ο.κ. Συνδυάζοντας πληροφορίες από τις προαναφερθείσες πηγές αλλά και από πολλές άλλες, η συγγραφέας Ingrid Sundberg κατασκεύασε το 2013 το ακόλουθο διάγραμμα, μια γραμμική δομή αφήγησης, η οποία αποδείχθηκε για μένα προσωπικά ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στο στήσιμο της δομής του μυθιστορήματος μου.

Πράξη Πρώτη: Αρχή / Πρόκληση / Δέση

Όπως μπορούμε να δούμε και στο σχεδιάγραμμα, η Πρώτη Πράξη καταλαμβάνει λίγες μόνο σελίδες (αποτελεί το ¼ του συνολικού όγκου ενός μυθιστορήματος) και ουσιαστικά πρόκειται για την παρουσίαση όλων εκείνων των στοιχείων που θα μας κάνουν να καταλάβουμε το πού βρισκόμαστε, ποιός έχει το πρόβλημα, περί τίνος πρόκειται και γιατί τελικά αξίζει τον κόπο να κάτσουμε και να διαβάσουμε αυτή την ιστορία. Σε αυτό το κομμάτι πρέπει να απαντηθούν βασικά ερωτήματα, όπως:

• Ποιός είναι ο κεντρικός ήρωας;
• Ποιό είναι το πρόβλημα που τον απασχολεί;
• Ποιός είναι ο τόπος και ο χρόνος της ιστορίας;

Στα αστυνομικά μυθιστορήματα αυτές οι πρώτες σελίδες φιλοξενούν το «έγκλημα» που έχει διαπραχθεί (τόπος, χρόνος και κάτω από ποιές συνθήκες), τον ντεντέκτιβ που αναλαμβάνει να το διαλευκάνει (πρωταγωνιστής) και λίγα λόγια για τον χαρακτήρα του και τον τρόπο που λειτουργεί. Στα ρομαντικά μυθιστορήματα παρουσιάζεται ο τόπος και ο χρόνος της μοιραίας συνάντησης δύο ανθρώπων (του πρωταγωνιστή ή της πρωταγωνίστριας με τον άνθρωπο εκείνο που στην πορεία θα αποδειχθεί το άλλο του/της μισό) και οι λόγοι για τους οποίους ο πρωταγωνιστής – αν και έλκεται από το έτερον ήμισυ – διστάζει να κάνει το πρώτο βήμα. Πιο συγκεκριμένα, όλα τα παραπάνω δομούνται ως εξής:

Καθημερινότητα: Πρόκειται για μια εισαγωγή στον κόσμο που αφηγείται η ιστορία μας. Ποιός είναι ο πρωταγωνιστής, πού ζει και ποιό είναι με πολύ λίγα λόγια το συναισθηματικό του υπόβαθρο. Για παράδειγμα, σε ένα αστυνομικό μυθιστόρημα τον πρωταγωνιστή θα μπορούσε να αποτελεί ένας αλκοολικός ντετέκτιβ ή, σε μία ρομαντική ιστορία, μία δικηγόρος με προβλήματα δέσμευσης.

Πρόκληση: Το γεγονός που θέτει σε λειτουργία τον άξονα της πλοκής μας. Ο πρωταγωνιστής μας ζει μια ήρεμη ζωή μέχρι που ένα απρόσμενο γεγονός έρχεται και ταράζει τα νερά της. Π.χ., μια ασυνήθιστη περίπτωση ανθρωποκτονίας ανατίθεται στον ντετέκτιβ ή ένας γοητευτικός άντρας εισβάλει απρόσμενα στην καθημερινότητα της δικηγόρου, φλερτάροντάς την. Ο πρωταγωνιστής μπροστά σε αυτό το γεγονός καλείται να πάρει μια απόφαση: θα δεχτεί ή θα απορρίψει την πρόκληση;

Άρνηση της πρόκλησης: Για να υπάρχει ένα σασπένς και μια δραματικότητα στην πλοκή, ο πρωταγωνιστής είθισται να αρνείται την πρόκληση που του έχει παρουσιαστεί. Ο ντεντέκτιβ δεν είναι σίγουρος αν (λόγω του ποτού) είναι σε θέση να αναλάβει μια τόσο δύσκολη υπόθεση, η δικηγόρος φοβάται να αγαπήσει ξανά. Προσπερνούν το γεγονός, προσποιούμενοι ότι ποτέ δεν συνέβει, όμως πολύ γρήγορα συνειδητοποιούν πως δεν μπορούν να το παραβλέψουν.

1ο Σημείο Καμπής: Ο πρωταγωνιστής αποδέχεται την πρόκληση γιατί οι καταστάσεις είναι τέτοιες που δεν του αφήνουν άλλη επιλογή. Ο ντεντέκτιβ πιθανώς να έχει αποτύχει σε κάποια πρόσφατη υπόθεση και να πρέπει μέσω αυτής να αποδείξει ότι συνεχίζει να είναι ένας ικανός επαγγελματίας, η δικηγόρος έλκεται από τον άγνωστο άνδρα και αποφασίζει να του δώσει μια ευκαιρία.

Στο σημείο αυτό «κλείνει» και η εισαγωγή μας. Ο αναγνώστης, πλέον, έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει τη συνέχεια κι έτσι είναι έτοιμος να προχωρήσει στην επόμενη φάση της αφήγησης που είναι, φυσικά, η Δεύτερη Πράξη.

Πράξη Δεύτερη: Μέση / Κλιμακούμενη Σύγκρουση

Αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος ολόκληρου του μυθιστορήματος (2/4 του βιβλίου) διότι περιλαμβάνει όλη την «κυρίως δράση». Ο πρωταγωνιστής συναντά εμπόδια που τον απομακρύνουν από τον αρχικό του στόχο ή σύμμαχους που στέκονται στο πλευρό του και τον βοηθούν να ξεπεράσει τους φόβους και τις ανασφάλειές του. Για έναν ντετέκτιβ αυτές οι σελίδες του βιβλίου φιλοξενούν όλα τα εμπόδια που βάζει ο ένοχος στην προσπάθειά του να αποφύγει τη σύλληψη, αλλά και τα τραγικά σφάλματα στα οποία υποπίπτει ο ίδιος λόγω του εθισμού του. Για την δικηγόρο, παρουσιάζονται όλα τα γεγονότα που θα της δείξουν ότι ο άντρας που γνώρισε είναι κάποιος για τον οποίο αξίζει (ή όχι) να υπερνικήσει τους φόβους της, αλλά και η προσωπική της πάλη ενάντια σε αυτούς. Ειδικότερα:

Δοκιμασίες, Προκλήσεις, Εμπόδια: Η απόφαση που παίρνει ο πρωταγωνιστής τον εισάγει σε έναν καινούριο κόσμο, γεμάτο από πρωτόγνωρες εμπειρίες και γεγονότα που θα τον σημαδέψουν και θα τον αλλάξουν σαν άνθρωπο. Ο ντετέκτιβ συναντά δυσκολίες που τον κάνουν να συνειδητοποιήσει σταδιακά το κακό που προκαλεί στον εαυτό του και στη δουλειά του το πρόβλημα του εθισμού του και η δικηγόρος, αν και μαθαίνει ότι ο άντρας που τη φλερτάρει υπήρξε στο παρελθόν ακαταμάχητος γόης και γυναικάς, αποφασίζει να πιστέψει στην ειλικρίνεια των συναισθημάτων του και να τολμήσει να είναι μαζί του.

2^ο Σημείο Καμπής: Σε αυτό το σημείο η ενέργεια της ιστορίας μετατοπίζεται απότομα και δραματικά. Νέες πληροφορίες (θετικές ή αρνητικές) αποκαλύπτονται και αναγκάζουν τον πρωταγωνιστή να δεσμευτεί προς τον δρόμο που έχει επιλέξει. Η δικηγόρος παίρνει το ρίσκο να κάνει σχέση με τον γοητευτικό άντρα που τη διεκδικεί, παρά τα σημάδια που την προειδοποιούν ότι πιθανότατα κάνει λάθος. Ο ντετέκτιβ κατηγορείται ο ίδιος για το φόνο που κάποιος άλλος έχει διαπράξει και τώρα πρέπει πάσει θυσία να αποδείξει την αθωότητά του.

Δράση, Διαμάχες: Εδώ πλέον εμφανίζονται τα πραγματικά εμπόδια που ο πρωταγωνιστής καλείται αναπάντεχα να αντιμετωπίσει. Όλα τα λάθη του παρελθόντος και όλα τα γεγονότα που (εις γνώσιν του ή ερήμην του) αγνοούσε μέχρι στιγμής, τώρα έρχονται στην επιφάνεια και καταστρέφουν – ή απειλούν να καταστρέφουν – όλα όσα έχει αποκτήσει. Η δικηγόρος έρχεται αντιμέτωπη με την αποκάλυψη μιας απιστίας του συντρόφου της και τον χωρίζει, ενώ ο ντετέκτιβ ανακαλύπτει πως ο δολοφόνος είναι κοντινός συγγενής, που στην προσπάθειά του να αποφύγει τη σύλληψη, εκμεταλλεύεται το πρόβλημα εθισμού του ντετέκτιβ και φορτώνει σε εκείνον το φόνο.

Αποκαλύψεις: Καινούρια δεδομένα έρχονται στο φως και ανατρέπουν τα πάντα. Οι αποκαλύψεις αυτές συνήθως σχετίζονται με τις προσωπικές φοβίες του πρωταγωνιστή, τις οποίες θα πρέπει πρώτα να αντιμετωπίσει αν θέλει να βγει νικητής από όλη αυτή την περιπέτεια. Το πρόβλημα αλκοολισμού του ντετέκτιβ αποκαλύπτεται και ο διοικητής του τον θέτει σε διαθεσιμότητα. Η δικηγόρος μαθαίνει ότι η απιστία είναι ψέμα που κάποια φίλη της σκηνοθέτησε για να την αναγκάσει να χωρίσει.

Πράξη Τρίτη: Λύση

Πρόκειται για το κομμάτι εκείνο του βιβλίου όπου θα αποκαλυφθεί το μυστικό της ιστορίας μας, το ηθικό δίδαγμα που θέλουμε να περάσουμε προς τα έξω και, φυσικά, η λύση του μυστηρίου που μέχρι στιγμής έχουμε δημιουργήσει. Καταλαμβάνει το ¼ του μυθιστορήματος και μέσα από αυτές τις σελίδες ο πρωταγωνιστής ετοιμάζεται για την «μεγάλη μάχη» που θα τον φέρει αντιμέτωπο με τον βαθύτερο του φόβο. Βγαίνοντας από αυτή τη μάχη – αν όχι νικητής, τότε σίγουρα σοφότερος – θα επιχειρήσει να αποκαταστήσει και πάλι την ισορροπία της ζωής του. Πιο συγκεκριμένα:

Προετοιμασία: Αφού ότι έχει κάνει μέχρι στιγμής μοιάζει να έχει αποτύχει, ο πρωταγωνιστής αναγκάζεται να αλλάξει τα σχέδιά του και να καταστρώσει ένα καινούριο σχέδιο για να πετύχει το σκοπό του. Ο ντετέκτιβ αναλαμβάνει δράση παρά τις εντολές του διοικητή του και προετοιμάζει την παγίδα που θα τον οδηγήσει στη σύλληψη του δολοφόνου. Η δικηγόρος αναγνωρίζοντας ότι φέρθηκε άδικα και σκληρά στον αγαπημένο της, ετοιμάζεται να ζητήσει συγχώρεση.

Κλιμάκωση: Ο πρωταγωνιστής έρχεται αντιμέτωπος με τον φόβο του (ή με τον εχθρό που προσωποποιεί αυτόν τον φόβο). Οι εμπειρίες και οι γνώσεις που αποκόμισε καθ’ όλη τη διάρκεια της μέχρι τώρα περιπέτειάς του είναι καθοριστικής σημασίας και αποτελούν τα μοναδικά όπλα που διαθέτει για να φτάσει στην προσωπική του νίκη. Ο ντετέκτιβ συναντά τον δολοφόνο, το σχέδιό του πιάνει και ο ένοχος συλλαμβάνεται. Η δικηγόρος βρίσκει το θάρρος να εμφανιστεί μπροστά στον πρώην της και απολογείται για το άδικο φέρσιμο της.

Λύση του Μυστηρίου: Μετά από την καθοριστική «μάχη» που έδωσε ο πρωταγωνιστής, το μόνο που απομένει είναι να διευθετηθούν όλες οι λεπτομέρειες που εκκρεμούν ώστε να επέλθει ξανά η ηρεμία στη ζωή του. Η αθωότητα του ντετέκτιβ αποδεικνύεται και η αδικία εις βάρος του αποκαθίσταται. Η δικηγόρος ζητά από τον πρώην της να είναι ξανά μαζί κι εκείνος δέχεται.

Τέλος: Ο πρωταγωνιστής επιστρέφει σπίτι με όλα όσα αποκόμισε από την πρόσφατη περιπέτειά του, πιο έμπειρος και πιο σοφός από πριν. Ξεκινά και πάλι τη ζωή του – ως διαφορετικός άνθρωπος αυτή τη φορά – ζώντας πλέον μια «νέα» καθημερινότητα. Ο ντετέκτιβ αποφασίσει να γραφτεί σε ένα κέντρο αποτοξίνωσης και η δικηγόρος παντρεύεται τον άντρα της ζωής της.

Όταν ξεκίνησα να γράφω το μυθιστόρημά μου, δεν είχα καμία ιδέα ότι η αφήγηση βασίζεται σε κάποια συγκεκριμένη δομή, πόσο μάλλον ότι έχουν γραφτεί και άπειρες μελέτες πάνω σε αυτήν. Ξεκίνησα απλά και μόνο γράφοντας την ιστορία που είχα στο μυαλό μου και με την ακλόνητη βοήθεια μιας φίλης που ανέλαβε τον δύσκολο ρόλο της επιμελήτριας του γραπτού μου, κατάφερα να γράψω με επιτυχία τα πρώτα μου κεφάλαια. Ο λόγος που με έκανε να ανατρέξω στο ιντερνέτ για πληροφορίες πάνω στη δομή μιας ιστορίας, δεν ήταν άλλος από το φόβο που είχα συνεχώς ότι σε κάποια σημεία «πλατιάζω». Αναλύω, δηλαδή, υπερβολικά πολύ κάποια κομμάτια της πλοκής που ίσως να μην έχουν και τόσο μεγάλη σημασία, παραμελώντας κάποια άλλα που όντως χρειάζονται περισσότερες πληροφορίες και επεξηγήσεις. Το διάγραμμα της Ingrid με βοήθησε πολύ στο να βάλω όρια στο γραπτό μου. Εντόπισα τα σημαντικά γεγονότα της ιστορίας μου, τα αντιστοίχησα στο διάγραμμα κι ύστερα είδα ποιό εύρος σελίδων θα πρέπει να καλύπτει το κάθε ένα. Πού αρχίζει, δηλαδή, και πού τελειώνει το κάθε κομμάτι. Για πολλούς και διαφόρους λόγους (που ευελπιστώ να αναλύσω σε κάποια άλλη ανάρτηση) ένα βιβλίο δεν κάνει να ξεπεράσει τις 500 με 600 σελίδες κι έτσι όρισα για το μυθιστόρημά μου ένα ανώτατο όριο 500 σελίδων. Το ¼ αυτών ήταν οι πρώτες 125 σελίδες και με μεγάλη μου έκπληξη είδα ότι όντως, στη σελίδα 134 είχα ήδη περιγράψει το 1^ο Σημείο Καμπής της ιστορίας μου. Το 2^ο Σημείο Καμπής εντοπίστηκε κάπου στη σελίδα 348 (σύμφωνα με το διάγραμμα απέκλινε από το προβλεπόμενο όριο γύρω στις 100 σελίδες), οπότε όπως καταλαβαίνετε αυτό τον καιρό ασχολούμαι με το «σουλούπωμα» του κομματιού: Δοκιμασίες, Προκλήσεις, Εμπόδια, ώστε να «πετάξω» έξω από αυτό όλα τα στοιχεία που πιθανώς δεν προσφέρουν καμία ουσιαστική βοήθεια στην εξέλιξη της πλοκής μου και να φτάσει, έτσι, το 2^ο Σημείο Καμπής κάπου κοντά στη σελίδα 250.

Για όλους εσάς που θα θέλατε να βοηθηθείτε από το συγκεκριμένο διάγραμμα και να το χρησιμοποιήσετε για τη δική σας ιστορία, στον παρακάτω σύνδεσμο σας δίνω την αντίστοιχη έκδοση σε .pdf, ώστε να μπορέσετε να το εκτυπώσετε. Ελπίζω να βοηθήσει και εσάς όσο βοήθησε και εμένα και, φυσικά, ότι απορίες προκύψουν θα χαρώ πολύ να τις συζητήσουμε στον χώρο των σχολίων.

Γραμμική Δομή Αφήγησης (pdf)

Καλή και δημιουργική συνέχεια!!!

© Μιχελακάκη Μαρία

Πηγές και Βιβλιογραφία:

• Syd Field, (1986), «Το Σενάριο. Η τέχνη και η τεχνική», Εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ
• Gustav Freytag (1863), «Technique of the drama», Publisher: Scott, Foresman
• Τζόζεφ Κάμπελ (1949), «Ο ήρωας με τα χίλια πρόσωπα», Εκδόσεις Ιάμβλιχος
• Ingrid Sundberg, (2013), «What is Arch Plot and Classic Design?», http://ingridsundberg.com/2013/06/05/what-is-arch-plot-and-classic-design/