Λογοτεχνικά Ψευδώνυμα

«Στα 38 χρόνια που ασχολούμαι με τα ψευδώνυμα είχα πολλές εκπλήξεις, περισσότερες ικανοποιήσεις και πολλές παρα-ψευδωνυμικές διαπιστώσεις, όπως και αρκετές σκανταλιές. Η μυθική πρώτη είναι εκείνη του Οδυσσέα που ξεγέλασε τον Πολύφημο ως “Ούτις” – ίσως το παλαιότερο γνωστό ψευδώνυμο.» – Κυριάκος Ντελόπουλος

Κυρ. Ντελόπουλος, Νεοελληνικά Φιλολογικά Ψευδώνυμα 1800 – 2004, Αθήνα, Εκδόσεις Εστία, 2005

Σύμφωνα με τον βιβλιογράφο και συγγραφέα Κυριάκο Ντελόπουλο, από το 1800 μέχρι το 2004 βρίσκονται καταγεγραμμένα 4.117 λογοτεχνικά ψευδώνυμα, τα οποία και αντιστοιχούν σε 2.261 συγγραφείς: λογοτέχνες, φιλολόγους, δοκιμιογράφους, χρονογράφους, δημοσιογράφους, αλλά και μεταφραστές. Μια αρκετά ενδιαφέρουσα αποκάλυψη που μας κάνει εύλογα να αναρωτηθούμε: Γιατί ένας λογοτέχνης επιλέγει στη συγγραφική του πορεία να εμφανιστεί με 2 ψευδώνυμα κατά μέσο όρο; Τί είναι αυτό που τον παροτρύνει σε τελική ανάλυση να οικειοποιηθεί ένα ψευδώνυμο, αφήνοντας το πραγματικό του ονοματεπώνυμο στην αφάνεια;

 

«Διπλή» ταυτότητα από ανάγκη

Η χρήση των λογοτεχνικών ψευδωνύμων αποτελεί μια συνήθεια που χρονολογείται από τον 19^ο κιόλας αιώνα. Οι λόγοι που ανάγκαζαν τους συγγραφείς να οικειοποιηθούν μία λογοτεχνική μάσκα ποικίλουν και σχετίζονται, κατά κύριο λόγο, με την αποφυγή της σύνδεσής τους με το περιεχόμενο του έργου τους. Σε αυτές τις μακρινές αλλά και ταραχώδεις εποχές ήταν σύνηθες – αν όχι κανόνας – το να διώκεται ένας ποιητής, πεζογράφος ή δοκιμιογράφος για τις απόψεις και τις πολιτικές του πεποιθήσεις ή ακόμα και να κατακρίνεται για το ήθος που επιδεικνύει μέσα από τον γραπτό του λόγο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η συγγραφέας Ελένη – Νέλλη Καλογλοπούλου – Μπογιατζόγλου (προστατευμένη πίσω από το ψευδώνυμο Ντόρα Ρωζέττη εξέδωσε το μυθιστόρημα: «Η ερωμένη της», που μιλούσε για τον έρωτα δύο ομοφυλόφιλων κοριτσιών στην Αθήνα του 1929) και ο Εμμανουήλ Ροΐδης, που φέρεται να είχε υπογράψει κείμενα με 33 περίπου διαφορετικά ψευδώνυμα (το 1875 εξέδωσε το σατιρικό περιοδικό «Ασμοδαίος» και, υπό την κάλυψη των ψευδωνύμων του, σχολίαζε τη δημόσια και πολιτική ζωή της Ελλάδας, καυτηριάζοντας την κομματική συναλλαγή της εποχής του).

Μολαταύτα, η ψευδωνυμία σε καμία περίπτωση δε δύναται να θεωρηθεί ως μια αποκλειστική συνήθεια του παρελθόντος. Στον αιώνα που διανύουμε, ολοένα και περισσότεροι συγγραφείς επιλέγουν τη χρήση ψευδωνύμων, είτε για να διατηρήσουν την ανωνυμία τους, είτε για να πειραματιστούν σε διαφορετικά λογοτεχνικά είδη. Ο συγγραφέας που επιλέγει σήμερα να υιοθετήσει ένα ψευδώνυμο το κάνει κυρίως επειδή θέλει να διαχωρίσει την πραγματική από τη συγγραφική του ζωή, αλλά και επειδή επιθυμεί να καθορίζει αποκλειστικά και μόνο ο ίδιος την εικόνα που θα προβάλει προς τα έξω ή το στυλ που επιθυμεί να διαμορφώσει. Αξίζει να διευκρινιστεί ότι ο λογοτέχνης που επιλέγει να δημοσιεύσει τη δουλειά-του με διαφορετικό όνομα από εκείνο που αναγράφεται στην αστυνομική του ταυτότητα δεν είναι νομικά διωκόμενος και, φυσικά, εξακολουθεί να διατηρεί κάθε δικαίωμα επί των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου του.

 

Αλήθεια… πώς επιλέγεται ένα ψευδώνυμο;

Όπως πολύ σωστά επισημαίνουν οι φιλόλογοι: «Ψευδώνυμο σημαίνει δήλωση!». Παρόλο που μεταξύ των αναγνωστών επικρατεί η άποψη ότι ένα ψευδώνυμο επιλέγεται εντελώς τυχαία, στην πραγματικότητα αυτός ο ισχυρισμός διαψεύδεται κατηγορηματικά. Τα ψευδώνυμα δεν επιλέγονται στην τύχη! Μπορεί να υπάρχουν περιπτώσεις όπου κάποιος λογοτέχνης αναγκάστηκε να συμπτύξει το επώνυμό του για λόγους ευκολίας (το επώνυμο του Γιώργου Σεφέρη αποτελεί συντομευμένη μορφή του επιθέτου “Σεφεριάδης”), όμως στην πλειονότητα των περιπτώσεων κρύβεται μια βαθειά σκέψη και μια εμπεριστατωμένη μελέτη πίσω από αυτή την επιλογή.

Το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Οδυσσέα Ελύτη ίσως αποτελεί το πιο τρανταχτό παράδειγμα μιας τέτοιας μελέτης. Το πραγματικό του ονοματεπώνυμο ήταν “Οδυσσέας Αλεπουδέλης” και για πρώτη φορά ο Έλληνας ποιητής αποκάλυψε κατά τη διάρκεια μιας κινηματογραφικής παρουσίασης το πώς προήλθε το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο Ε-λύ-της. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε, επέλεξε το «Ελ-» επειδή οι λέξεις που άρχιζαν από αυτό (Ελλάδα, ελπίδα, Ελένη, ελευθερία), του ασκούσαν πάντοτε μια μαγεία, το «-υ-» επειδή ήταν για εκείνον το πιο ελληνικό γράμμα και το «-της», επειδή χρειαζόταν μια κατάληξη που να είναι και λίγο αρχαιοπρεπής.

Ακόμη κι αν η επιλογή του Ελύτη φαντάζει δαιδαλώδης και πολύπλοκη, το παράδειγμα που ακολουθεί ενδέχεται να φανεί σε κάποιους ακόμη πιο περίπλοκο. Ο πεζογράφος Δημήτριος Ροδόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της λεγόμενης «Γενιάς του ‘30», υπέγραφε τα έργα του με το ψευδώνυμο Μ. Καραγάτσης. Το λογοτεχνικό επώνυμο Καραγάτσης προήλθε από το δέντρο καραγάτσι (τούρκικης προέλευσης ονομασία της φτελιάς) το οποίο βρισκόταν στον περίβολο της εκκλησίας του χωριού Ραψάνη, όπου η οικογένεια του συγγραφέα διατηρούσε εξοχικό και ο ίδιος συνήθιζε να διαβάζει καθισμένος από κάτω του. Το «Μ.» του ψευδωνύμου του δεν έχει διευκρινιστεί ακόμη από πού προέρχεται, μιας και ο ίδιος ο Καραγάτσης ποτέ δεν δήλωσε δημόσια κάτι σχετικό με τη σημασία του. Λέγεται ότι προήλθε πιθανότατα από το ρώσικο όνομα «Μίτια» (ρωσική εκδοχή του Δημήτρης), όπως και τον αποκαλούσαν φίλοι και συμφοιτητές του, λόγω της μεγάλης του αγάπης για τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.

 

21^ος αιώνας: Τί προβλέπει ο Νόμος για τα λογοτεχνικά ψευδώνυμα

Σε μία εποχή όπου τα πνευματικά δικαιώματα καταπατώνται καθημερινά με διάφορες μορφές λογοκλοπής ή αναδημοσίευσης υλικού στο διαδίκτυο χωρίς καμία αναφορά στο όνομα του δημιουργού κρίνεται απαραίτητο για όσους χρησιμοποιούν ή σκέφτονται να χρησιμοποιήσουν ψευδώνυμο στο μέλλον να είναι ενήμεροι όσον αφορά στο τί ορίζει ο Νόμος 2121-1993 Περί Πνευματικής ιδιοκτησίας σχετικά με τη χρήση λογοτεχνικού ψευδωνύμου:

Νόμος 2121-1993, Άρθρο 4:

Το ηθικό δικαίωμα

1. Το ηθικό δικαίωμα δίνει στο δημιουργό ιδίως τις εξουσίες: α) της απόφασης για το χρόνο, τον τόπο και τον τρόπο κατά τους οποίους το έργο θα γίνει προσιτό στο κοινό (δημοσίευση), β) της αναγνώρισης της πατρότητας του πάνω στο έργο και ειδικότερα την εξουσία να απαιτεί, στο μέτρο του δυνατού, τη μνεία του ονόματός του στα αντίτυπα του έργου του και σε κάθε δημόσια χρήση του έργου ή, αντίθετα, να κρατάει την ανωνυμία του ή να χρησιμοποιεί ψευδώνυμο, γ) της απαγόρευσης κάθε παραμόρφωσης, περικοπής ή άλλης τροποποίησης του έργου του, καθώς και κάθε προσβολής του δημιουργού οφειλόμενης στις συνθήκες παρουσίασης του έργου στο κοινό, δ) της προσπέλασης στο έργο του έστω και αν το περιουσιακό δικαίωμα στο έργο ή η κυριότητα στον υλικό φορέα του έργου ανήκει σε άλλον, οπότε η προσπέλαση πρέπει να πραγματοποιείται κατά τρόπο που προκαλεί τη μικρότερη δυνατή ενόχληση στο δικαιούχο, ε) προκειμένου περί έργων λόγου ή επιστήμης, της υπαναχώρησης από συμβάσεις μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος ή εκμετάλλευσής του ή άδειας εκμετάλλευσης του εφόσον αυτό είναι αναγκαίο για την προστασία της προσωπικότητας του εξαιτίας μεταβολής στις πεποιθήσεις του ή στις περιστάσεις και με καταβολή αποζημίωσης στον αντισυμβαλλόμενο για τη θετική του ζημία. ”

Νόμος 2121-1993 Περί Πνευματικής ιδιοκτησίας, Άρθρο 4

Ως συμπέρασμα του παραπάνω άρθρου προκύπτει ότι τα πνευματικά δικαιώματα ενός δημιουργού που κάνει χρήση λογοτεχνικού ψευδωνύμου σε καμία περίπτωση δεν θίγονται, απεναντίας προστατεύονται από τον Νόμο.

 

Πώς να διαλέξετε το δικό σας λογοτεχνικό ψευδώνυμο;

Έπειτα από τέσσερα περίπου χρόνια στο συγγραφικό στίβο με τη χρήση λογοτεχνικού ψευδωνύμου, οφείλω να παραδεχτώ πως αν κάποιος ζητούσε την ταπεινή μου άποψη σχετικά με την χρήση του ή όχι, αυτή θα ήταν κατά κύριο λόγο αρνητική. Είτε η επιλογή ενός δεύτερου ονόματος γίνεται για λόγους διαχωρισμού ταυτότητας, είτε για λόγους «ελεγχόμενης εικόνας», η γνώμη μου είναι πως δύσκολα κάποιος καταφέρνει εν τέλει να διαχωρίσει απόλυτα τον εαυτό του σε δυο διαφορετικά πρόσωπα, τα οποία και να είναι σε θέση να σκέφτονται και να δρουν ξεχωριστά. Παρ’ όλα αυτά, αν κάποιοι από εσάς θελήσετε να ξεκινήσετε τη συγγραφική σας πορεία υπό την κάλυψη ενός λογοτεχνικού ψευδωνύμου, μπορείτε να ακολουθήσετε τις εξής συμβουλές:

• Επιλέξτε ένα ψευδώνυμο που θα φαίνεται ότι δεν είναι το πραγματικό ονοματεπώνυμο κάποιου άλλου. Τα ψευδώνυμα Αύγουστος Corteau και Πατριάρχης Φώτιος είναι από τα πλέον γνωστά ψευδώνυμα στο χώρο της λογοτεχνίας και εκ πρώτης όψεως γίνεται αμέσως κατανοητό πως πρόκειται για μη υπαρκτά (φυσικά) πρόσωπα. Το να επινοήσετε ένα ονοματεπώνυμο που δεν θα παραπέμπει σε κάποιο ήδη υπαρκτό πρόσωπο είναι ό,τι πιο ιδανικό και θα σας γλυτώσει από αμέτρητες διευκρινήσεις επί διευκρινήσεων στο μέλλον.
• Διατηρήστε το μικρό σας όνομα, αλλάζοντας το επώνυμο με κάποιο άλλο επώνυμο του συγγενικού σας περιβάλλοντος. Ένα επώνυμο που ανήκει στη οικογένεια μάς κάνει να αισθανόμαστε πιο οικεία, είναι εύκολο να το θυμόμαστε και αποτελεί μέρος της προσωπικής μας ιστορίας. (Ένας από τους λογοτέχνες που υιοθέτησε επώνυμο του οικείου περιβάλλοντός του ήταν ο Ηλίας Βενέζης, ο οποίος λεγόταν “Μέλλος” όταν μετακόμισε στο Αϊβαλί και επανήλθε ξανά στο πατρικό του “Βενέζης” λίγα χρόνια αργότερα.)
• Κάντε αναγραμματισμούς στο πραγματικό σας ονοματεπώνυμο (όπως συνήθιζε να κάνει ο Ροΐδης) ή κάποιου είδους σύμπτυξη του επωνύμου σας (όπως έκανε ο Σεφέρης)
• Αφήστε τον Εκδοτικό Οίκο να επιλέξει ένα ψευδώνυμο για εσάς. Πολλές φορές οι εκδοτικοί οίκοι είναι αυτοί που προτείνουν στον συγγραφέα να αλλάξει ή να συντομεύσει το όνομά του, είτε επειδή δεν είναι εύηχο, είτε επειδή δεν είναι εμπορικό. Το πραγματικό σας όνομα θα αναγραφεί στο συμβόλαιο μαζί με το ψευδώνυμο, δεσμεύοντας έτσι τον εκδοτικό ώστε να μην το αποκαλύψει χωρίς τη σύμφωνη γνώμη σας.

 

Η προσωπική μου εμπειρία από τη χρήση λογοτεχνικού ψευδωνύμου

Η αλήθεια είναι πως πολλοί λίγοι από όσους παρακολουθούν το blog μου ή τα μυθιστορήματα που ανεβάζω κατά καιρούς σε συγγραφικές πλατφόρμες στο διαδίκτυο γνωρίζουν ότι το Μαριάννα Νικολαΐδου είναι ένα λογοτεχνικό ψευδώνυμο. Το πραγματικό μου όνομα είναι Μαρία Μιχελακάκη και η επιλογή της υιοθέτησης ενός ψευδωνύμου γεννήθηκε μέσα μου το 2013, σχεδόν ταυτόχρονα με τη γέννηση της επιθυμίας μου για τη συγγραφή. Οι λόγοι που με οδήγησαν σε αυτή την απόφαση ήταν πολλοί. Ο πρώτος και κυριότερος ήταν επειδή ήθελα να κάνω μια ξεκάθαρη δήλωση της μικρασιατικής μου καταγωγής, μιας και το επώνυμο Νικολαΐδου ήταν το πατρικό της γιαγιάς μου, πρόσφυγα δεύτερης γενιάς με καταγωγή από τη Σμύρνη. Ο δεύτερος λόγος ήταν η αποφυγή της κοινοτυπίας (το όνομα Μαριάννα δεν θεωρείται τόσο σύνηθες όσο το Μαρία) και ο τρίτος, επειδή επιθυμούσα να διαχωρίσω την επαγγελματική μου ζωή από τη συγγραφή. Στο τελευταίο θα ήθελα να σταθώ λίγο περισσότερο, μιας και αποτελεί ταυτόχρονα και τον λόγο για τον οποίο – μετά από τέσσερα συναπτά έτη χρήσης ψευδωνύμου – αποφάσισα τελικά να επιστρέψω στο κανονικό μου επίθετο. Όπως προανέφερα, είναι σχεδόν αδύνατον για κάποιο συγγραφέα να διαχωρίσει την ταυτότητά του δηλώνοντας δύο ξεχωριστές ιδιότητες, οι οποίες κατά κανόνα δεν μπορούν να διαχωριστούν. Ένας λογοτέχνης είναι λάτρης της γραφής και του λόγου και αυτό αποτελεί μια ιδιότητα που δεν είναι εφικτό να περάσει απαρατήρητη στην επαγγελματική του ζωή, αλλά ούτε και να παραγκωνιστεί.

 

Κλείνοντας τη σημερινή ανάρτηση θα ήθελα να σας ανακοινώσω πως από δω και πέρα τα άρθρα μου θα πάψουν να φέρουν την υπογραφή «Μαριάννα Νικολαΐδου». Η χρήση του λογοτεχνικού μου ψευδωνύμου (που ξεκίνησε επίσημα τον Σεπτέμβρη του 2014 και διήρκησε μέχρι τον Ιούλιο του 2017), λαμβάνει τέλος σήμερα, έπειτα από τέσσερα σχεδόν χρόνια χρήσης του. Ήταν μία αναμενόμενη απόφαση που πάρθηκε χωρίς ενδοιασμούς, η οποία εύχομαι να μην προκαλέσει μεγαλύτερη σύγχυση στους αναγνώστες του blog μου, απ’ όση υπολογίζω ότι θα προκαλέσει.

Όσοι από εσάς με διαβάζατε μέχρι στιγμής ως Μαριάννα και θα συνεχίσετε να με διαβάζετε ως Μαρία, έχω να σας ευχηθώ καλό και δημιουργικό καλοκαίρι, γεμάτο ανάγνωση και δημιουργική γραφή! Όσοι πάλι δεν με γνωρίζατε στο παρελθόν και συναντήσατε για πρώτη φορά το blog μου μέσω αυτής της ανάρτησης, έχω να σας ευχηθώ καλή περιήγηση στο blog «Ιστορίες Συγγραφικής Τρέλας», του οποίου τα άρθρα πλέον θα φέρουν την υπογραφή του κανονικού μου ονόματος.

Φιλικά,

Μιχελακάκη Μαρία

 

Βιβλιογραφία

• Ψευδώνυμα: μάσκες για συγγραφείς – Kathimerini.gr
• “Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα«, κινηματογραφική παρουσίαση του βραβευμένου με Νόμπελ Λογοτεχνίας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη
• Κυριάκος Ντελόπουλος, «Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα 1800-2004», Εκδ. Εστία, ΑΘΗΝΑ 2005.
• ΒΙΒΛΙΟΚΑΦΕ: Ψευδώνυμα και Λογοτεχνία
• “Μύθος και πραγματικότητα στη «Γαλήνη» του Ηλία Βενέζη”, Θεόδωρος Δ. Δαλάκογλου
• Wikipedia.org Εμμανουήλ_Ροΐδης
• Wikipedia.org Μ. Καραγάτσης
• Νόμος 2121-1993 Περί Πνευματικής ιδιοκτησίας, ΦΕΚ

 

Image Credits:

Image 1: https://www.ianos.gr/person/ntelopoulos-kiriakos-0025896.html

https://www.ianos.gr/neoellinika-filologika-pseidonima-0149762.html

Image 2: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ, Νόμος 2121-1993, Άρθρα 1 – 7