Συγγραφέας vs Αφηγητής: ποιος διηγείται την ιστορία;

Μία από τις κλασικές συμβουλές που μου έχουν αποτυπωθεί στη μνήμη από τότε που ήμουν στο πρώτο έτος της σχολή είναι η εξής: «Ποτέ δεν πρέπει να συγχέουμε τον συγγραφέα με τον αφηγητή! Συγγραφέας και αφηγητής δεν είναι το ίδιο πρόσωπο!». Θεωρώ πως σε κάθε φιλολογική σχολή, από τα πρώτα κιόλας μαθήματα ο εκάστοτε καθηγητής λογοτεχνίας καθιστά σαφή αυτή τη διάκριση:

«Ο συγγραφέας δεν είναι τίποτα περισσότερο από τον λογοτέχνη (αληθινό πρόσωπο) που επιθυμεί να διηγηθεί μια ιστορία και γι’ αυτό το σκοπό επινοεί έναν αφηγητή (φανταστικό πρόσωπο), ώστε να τον χρησιμοποιήσει βάζοντάς τον να διηγηθεί εκ μέρους του την εν λόγω ιστορία.»

Image by Jonny Lindner

Συγγραφέας και αφηγητής είναι δύο εντελώς διαφορετικά πρόσωπα!

Τί σημαίνει όμως ότι ο αφηγητής είναι ένα φανταστικό πρόσωπο και όχι αληθινό; Στην ουσία σημαίνει ότι ο συγγραφέας είναι ένα πραγματικό πρόσωπο που βρίσκεται «έξω» από το κείμενο, ενώ ο αφηγητής είναι ένας μυθοπλαστικός χαρακτήρας που βρίσκεται «μέσα» στο κείμενο. Με λίγα λόγια: ο αφηγητής είναι ένα πρόσωπο που ζει και βρίσκεται μέσα στον φανταστικό κόσμο που αποτελεί την ιστορία μου και μπορεί να είναι:

• είτε κάποιος πρωταγωνιστής,
• είτε κάποιος από τους δευτερεύοντες χαρακτήρες
• είτε ένα πρόσωπο που δεν συμμετέχει στην εξέλιξη της πλοκής, μόνο κινείται μέσα στον ίδιο χώρο με τους μυθοπλαστικούς μου χαρακτήρες, παρατηρώντας τους και διηγώντας την ιστορία τους.

Σε κάθε περίπτωση ο αφηγητής είναι ένα πρόσωπο με δική του προσωπικότητα και κρίση, το οποίο:

• βλέπει τα όσα συμβαίνουν,
• ακούει τα λόγια των χαρακτήρων
• ενδεχομένως να γνωρίζει κάποιες από τις σκέψεις τους
• ίσως ακόμα και να είναι σε θέση να εκφράζει γνώμη πάνω στα όσα συμβαίνουν στην ιστορία.

Με βάση το τι από όλα όσα προαναφέρθηκαν ισχύει και σε τι βαθμό ισχύει, ο αφηγητής μπορεί να διακριθεί σε διάφορους τύπους. Ο συγγραφέας είναι εκείνος που επιλέγει κάθε φορά τι τύπος αφηγητή ταιριάζει στην εκάστοτε ιστορία του και είθισται αυτή η επιλογή να γίνεται βάσει του θέματος που θίγει στο εν λόγω έργο.

Image by congerdesign

Τύποι αφηγητή

Αν ανατρέξουμε στις πληροφορίες που μας παρέχουν οι θεωρίες αφήγησης και τα στοιχεία αφηματολογίας, θα δούμε ότι υπάρχουν διάφορες κατηγορίες αφηγητών οι οποίοι, ανάλογα με το κριτήριο το οποίο εξετάζουμε κάθε φορά, διακρίνονται και σε διάφορους τύπους. Αυτές οι διακρίσεις βασίζονται κυρίως στο έργο του Γάλλου αφηγηματολόγου Genette, ο οποίος στο βιβλίο του «Σχήματα III» ανέλυσε τις διάφορες πλευρές της αφήγησης. Σύμφωνα με τον Genette οι διάφοροι τύποι αφηγητή μπορούν να διαχωριστούν με βάση τα εξής κριτήρια:

(α) τη συμμετοχή του αφηγητή στην ιστορία

(β) τα αφηγηματικά επίπεδα (κατά Genette)

(γ) την οπτική γωνία του αφηγητή

Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν, «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών», εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ

(α) Η συμμετοχή του αφηγητή στην ιστορία

Ο τρόπος με τον οποίο συμμετέχει ένας αφηγητής σε μια ιστορία αποτελεί κριτήριο που τον διαχωρίζει σε ομοδιηγητικό, αυτοδιηγητικό ή ετεροδιηγητικό.

• Ομοδιηγητικός αφηγητής είναι εκείνος που αποτελεί χαρακτήρα της ιστορίας – άρα συμμετέχει σε αυτήν – και μας διηγείται είτε τη δική του ιστορία, είτε την ιστορία κάποιου άλλου ήρωα. Στην περίπτωση που ο ομοδιηγητικός αφηγητής διηγείται την δική του ιστορία – δηλαδή είναι ο πρωταγωνιστής – τότε ονομάζεται αυτοδιηγητικός.
• Ετεροδιηγητικός αφηγητής είναι εκείνος που δεν συμμετέχει με κανέναν τρόπο στην ιστορία που αφηγείται – δηλαδή δεν αποτελεί μέρος της – ούτε και είναι κάποιος από τους ήρωες. Μας διηγείται την ιστορία κάποιου άλλου, δηλαδή την ιστορία του πρωταγωνιστή.

Κλασικό παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή είναι η αφήγηση του Χουάν Πάμπλο Καστέλ στο μυθιστόρημα του συγγραφέα Ερνέστο Σάμπατο «Το Τούνελ». Στη συγκεκριμένη ιστορία, ο πρωταγωνιστής Χουάν Πάμπλο μας αφηγείται μέσα από την φυλακή το πώς και το γιατί σκότωσε την ερωμένη του, Μαρία Ιριμπάρνε, γεγονός που εκτός από ομοδιηγητικό αφηγητή, τον κάνει ταυτόχρονα και αυτοδιηγητικό.

Ετεροδιηγητικό αφηγητή έχουμε στην πλειοψηφία των μυθιστορημάτων. «Η Φάρμα των Ζώων» του Τζωρτζ Όργουελ, «Ο Νονός» του Μάριο Πούζο και «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν είναι μερικά από τα παραδείγματα μυθιστορημάτων όπου ο αφηγητής διηγείται την ιστορία κάποιου άλλου, χωρίς να συμμετέχει στην πλοκή της.

Τζώρτζ Όργουελ, «Η Φάρμα των Ζώων», εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ

(β) Τα αφηγηματικά επίπεδα

Απόσπασμα από το βιβλίο «Η Κλέφτρα των Βιβλίων», εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Το τμήμα αυτό της αφήγησης ανήκει στο εξωδιηγητικό επίπεδο.

Αν έχει τύχει να διαβάσετε το βιβλίο «Η κλέφτρα των βιβλίων» του Ζούσαν Μάρκους, θα έχετε σίγουρα παρατηρήσει πως στην αρχή της ιστορίας ο αφηγητής παίρνει το λόγο ενημερώνοντας τους αναγνώστες σχετικά με το ότι όλοι κάποια στιγμή θα πεθάνουμε και σχολιάζοντας πως πολλοί από εμάς δεν τον πιστεύουν όταν καλείται να τους αφαιρέσει τη ζωή.

Ο αφηγητής της εν λόγω ιστορίας, ο οποίος τυχαίνει να είναι ο Χάρος, ενώ έχει αναλάβει να μας διηγηθεί την ιστορία ενός κοριτσιού που έκλεβε βιβλία στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, πολλές φορές κατά τη διάρκεια της αφήγησης παίρνει τον λόγο κάνοντας σχόλια ή αναφέροντας προσωπικές του σκέψεις οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με την ιστορία που διηγείται. Στη θεωρία της αφήγησης, κάτι τέτοιο ονομάζεται «αφηγηματικά επίπεδα» και διαχωρίζονται πάντα παίρνοντας σαν βάση το κυρίως κείμενό μας, δηλαδή την κύρια ιστορία.

Απόσπασμα από το βιβλίο «Η Κλέφτρα των Βιβλίων», εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Το τμήμα αυτό της αφήγησης ανήκει στο ενδοδιηγητικό επίπεδο.

Η κύρια ιστορία που αφηγείται σε ένα μυθιστόρημα βρίσκεται πάντα στο ενδοδιηγητικό επίπεδο, τη στιγμή που τα σχόλια του αφηγητή ανήκουν στο εξωδιηγητικό επίπεδο, δεδομένου ότι περιλαμβάνει τη διήγηση γεγονότων, πράξεων ή σκέψεων που βρίσκονται έξω από το κυρίως κείμενο της αφήγησης. Στην περίπτωση που κάποιος από τους χαρακτήρες της ιστορίας αποφασίσει να διηγηθεί μια άλλη, δευτερεύουσα ιστορία, τότε αυτή αυτομάτως θα βρεθεί σε ένα υποδιεγετικό επίπεδο, διότι αποτελεί αφήγηση εγκιβωτισμένη στην κύρια αφήγηση (διήγηση γεγονότων, πράξεων ή σκέψεων που βρίσκονται μέσα στο κυρίως κείμενο της αφήγησης).

Πιο συγκεκριμένα, στο μυθιστόρημα «Η Κλέφτρα των Βιβλίων», όταν συναντούμε τον αφηγητή να μιλάει κάνοντας προσωπικά σχόλια («Σας παρακαλώ εμπιστευτείτε με. Σαφέστατα μπορώ να γίνω πιο πρόσχαρος») ή περιγράφοντας γεγονότα που σχετίζονται με τον ίδιο («…οι περισσότεροι δυσκολεύονται να με πιστέψουν παρά τις διαμαρτυρίες μου») τότε βρισκόμαστε σε ένα εξωδιηγητικό επίπεδο όσον αφορά στην αφήγηση. Τη στιγμή που ξεκινάει να αφηγείται την κύρια ιστορία βρισκόμαστε σε ενδοδιηγητικό επίπεδο, ενώ όταν βλέπουμε το κορίτσι να αφηγείται δικές του εμπειρίες, τότε βρισκόμαστε ξεκάθαρα σε υποδιηγητικό επίπεδο.

Απόσπασμα από το βιβλίο «Η Κλέφτρα των Βιβλίων», εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ. Το τμήμα αυτό της αφήγησης ανήκει στο υποδιηγητικό επίπεδο.

(γ) Οπτική γωνία / Εστίαση

Η οπτική γωνία (ή αλλιώς εστίαση ή προοπτική) έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο ο αφηγητής και οι ήρωες της ιστορίας «βλέπουν» τις αφηγηματικές πληροφορίες και επίσης έχει να κάνει με τον βαθμό στον οποίο ο αφηγητής ξέρει τι σκέφτονται οι ήρωες ή τι είδους πληροφορίες γνωρίζουν. Με βάση αυτό το κριτήριο, ο αφηγητής μπορεί να έχει είτε μηδενική εστίαση, είτε εσωτερική είτε εξωτερική:

• μηδενική εστίαση

Ο αφηγητής με μηδενική εστίαση (ή αλλιώς παντογνώστης αφηγητής) γνωρίζει τα πάντα σχετικά με την ιστορία που διηγείται, δηλαδή γεγονότα και λεπτομέρειες που οι ήρωες αγνοούν ή δεν έχουν πληροφορηθεί ακόμα. Επίσης, ο παντογνώστης αφηγητής είναι σε θέση να γνωρίζει ακόμα και τις πιο κρυφές σκέψεις ή συναισθήματα όλων των ηρώων της ιστορίας.

• εσωτερική εστίαση

Εσωτερική εστίαση έχουμε όταν ο αφηγητής γνωρίζει μόνο όσα γνωρίζει ένα συγκεκριμένο πρόσωπο της ιστορίας του, το οποίο συνήθως είναι ο πρωταγωνιστής. Ο αφηγητής μας διηγείται με ακριβείς λεπτομέρειες όλα όσα βλέπει, σκέφτεται ή νιώθει το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, αλλά δεν είναι σε θέση να μας πληροφορήσει για όλα όσα νιώθουν οι σκέφτονται οι υπόλοιποι χαρακτήρες.

• εξωτερική εστίαση

Αφήγηση με εξωτερική εστίαση έχουμε όταν ο αφηγητής μας διηγείται μόνο όσα βλέπει, χωρίς κανένα απολύτως σχόλιο για το πώς νιώθουν ή τι σκέφτονται οι χαρακτήρες της ιστορίας μας, ούτε καν ο ίδιος ο πρωταγωνιστής. Σε αυτή την περίπτωση συνηθίζουμε να λέμε ότι ο αφηγητής λειτουργεί σαν μία κάμερα, η οποία απλά δείχνει ό,τι βιντεοσκοπεί, δηλαδή μόνο εικόνα και ήχο χωρίς να μας πληροφορεί για τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ηρώων. Σε αυτού του είδους την αφήγηση ο μόνος τρόπος να μάθουμε τις σκέψεις των ηρώων, είναι να τις ακούσουμε να μας τις λένε οι ίδιοι μέσα από τους μεταξύ τους διαλόγους (ή και μονολόγους).

Μάρκους Ζούσακ, «Η Κλέφτρα των Βιβλίων», εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Συνοψίζοντας…

Πριν συνεχίσω με τον σχολιασμό των όσων γράφηκαν και αναλύθηκαν παραπάνω, θα ήθελα να διευκρινίσω ότι σε ένα μυθιστόρημα (ή μια αφήγηση γενικότερα) σπάνια θα συναντήσουμε ένα μόνο τύπο αφηγητή. Οι διάφοροι τύποι μπορούν να εναλλάσσονται, αν όχι σε επίπεδο κεφαλαίων, τότε ακόμη και σε επίπεδο παραγράφων ή προτάσεων.

Επομένως, διαβάζοντας αυτή την ανάρτηση δεν θα ήθελα να μείνει κανείς με την εντύπωση ότι η επιλογή ενός τύπου αφηγητή για το βιβλίο που γράφει είναι κατά κάποιο τρόπο δεσμευτική ή απόλυτη. Οι συγγραφείς έχουν την τάση να πειραματίζονται πάνω στον τρόπο που επιτρέπουν στον αφηγητή τους να διηγηθεί τα γεγονότα και συνεχώς εναλλάσσονται, με κύριο σκοπό τους την παραγωγή ενός κειμένου που θα είναι ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.

Εκείνο που σίγουρα θα ήθελα να σας παραθέσω σαν συμβουλή είναι το να μην διστάσετε να πειραματιστείτε κι εσείς οι ίδιοι την ώρα της συγγραφής του μυθιστορήματός σας ή του διηγήματός σας. Πριν ξεκινήσετε να γράφετε ή ακόμη και κατά την ώρα που γράφετε, τολμήστε να σκεφτείτε αν:

• θα ήταν ενδιαφέρον να αποκαλύψετε τις σκέψεις των ηρώων σας (παντογνώστης αφηγητής),
• θα δημιουργούσε μεγαλύτερο σασπένς και αγωνία το να μην αναφέρετε τίποτα άλλο παρά μόνο ό,τι βλέπει ο αφηγητής (μηδενική εστίαση)
• θα είναι κουραστικό ή ωφέλιμο για τον αναγνώστη σας να ακούει τα σχόλια του αφηγητή (εξωδιηγητικός αφηγητής), να ακούει τον πρωταγωνιστή να καταθέτει σαν μαρτυρία τα όσα βιώνει και νιώθει (ομοδιηγητικός αφηγητής με εσωτερική εστίαση) ή να ακούει έναν αμέτοχο αφηγητή που γνωρίζει τα πάντα για την ιστορία που διηγείται, ακόμη και τις πιο απόκρυφες λεπτομέρειες (ετεροδιηγητικός και παντογνώστης αφηγητής).

Η συγγραφή δεν είναι τίποτα άλλο από μια τέχνη η οποία υποβάλλεται σε πειραματισμούς, δοκιμασίες, εφαρμογή τεχνικών ή απόρριψη αυτών, ανάλογα πάντα με την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος, που δεν είναι άλλο από τη συγκίνηση του αναγνώστη μέσω μιας μαγικής και ανατρεπτικής αφήγησης. Και ο μόνος τρόπος για να το πετύχουμε αυτό ως συγγραφείς, είναι να πειραματιστούμε!

Μέχρι την επόμενη ανάρτηση, λοιπόν, να είστε όλοι καλά και να μην διστάζετε να τολμάτε!

© Μιχελακάκη Μαρία